БУУнун Кыргыз Республикасындагы Туруктуу Координатору Антье Граве айымдын билдирүүсү “Айрым мыйзам актыларына (Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө мыйзамга жана Кылмыш-жаза кодексине) өзгөртүү киргизүү тууралуу” Мыйзамынын долбоору боюнча парламенттик угуу.

Жогорку Кеңеш (Парламент), Бишкек, 17-октябрь.

Конституциялык мыйзамдар, мамлекеттик түзүлүш, сот-укуктук маселелер жана Жогорку Кеңештин Регламенти боюнча комитеттетин Төрайымы, урматтуу Чолпон Султанбекова айым,

Урматтуу Жогорку Кеңештин (парламенттин) депутаттары, Урматтуу жарандык коомдун, эл аралык уюмдардын өкүлдөрү жана өнүгүү боюнча өнөктөштөр,

“Айрым мыйзам актыларына (Коммерциялык эмес уюмдар жөнүндө мыйзамга жана Кылмыш-жаза кодексине) өзгөртүү киргизүү тууралуу” мыйзам долбоору боюнча парламенттик угуу өткөрүү демилгеңиз үчүн, ошондой эле бүгүнкү жыйынга катышууга берилген мүмкүнчүлүк үчүн ыраазычылык билдиргим келет.

Буга чейин мен кызыкдар тараптардын кеңири чөйрөсүнүн, анын ичинде жарандык коомдун жана эксперттик коомчулуктун өкүлдөрүнүн мазмундуу жана конструктивдүү катышуусун камсыз кылган ачык парламенттик угууларды өткөрүүгө ачык чакырган элем, бул угуулар бүгүн болуп өткөнүнө кубанычтамын жана бул мыйзам долбооруна тиешеси бар адамдардын бул жерде айтылган пикирлери, кооптонуулары жана сунуштары акыркы чечимди кабыл алууда эске алынат деп ишенем.

Конструктивдүү диалогго жана карама-каршы көз караштарга ачык болуу - бул урматтуу Нарматова айым айтып өткөн күчтүү демократиялык негизди билдирет.

Ушул өңүттө Кыргыз Республикасындагы БУУ тутумунун атынан ушул Мыйзам долбоору боюнча айрым ой-пикирлер менен бөлүшүүгө уруксат этиңиздер.  

Жалпысынан алганда, бул мыйзам чыгаруу демилгеси, эгерде азыркы түрүндө кабыл алынса, Кыргызстанда адам укуктарынын сакталышына да, Кыргызстанды өнүктүрүүнүн улуттук стратегияларында белгиленген өлкөнүн туруктуу өнүгүү максаттарына жетишүүгө карата да кооптонууну жаратат. Мыйзам долбоору азыркы редакциясында адам укуктары жаатындагы Кыргыз Республикасынын эл аралык милдеттенмелерине иш жүзүндө туура келбейт жана ал ишке ашырылса, өлкөдөгү ар тараптуу өнүгүү процесстерине тоскоол болот.

Биринчи маселе боюнча сунуш кылынып жаткан мыйзамдын көптөгөн жоболору Кыргыз Республикасынын адам укуктары жаатындагы эл аралык милдеттенмелерине, анын ичинде биригүү эркиндигине, пикир жана аларды эркин билдирүү укугуна, басмырлабоого жана жеке жашоого кол тийбестик укугуна карама-каршы келерин белгилеп кетүү маанилүү.

Өзгөчө тынчсызданууну туудурган жобо-бул "жарандарды жарандык милдеттерин аткаруудан же башка мыйзамсыз иштерди жасоодон баш тартууга үндөө" катары каралган коммерциялык эмес уюмдарга активдүү катышуу же колдоо көрсөткөндүгү үчүн кылмыш жоопкерчилигине тартууну жана 10 жылга чейин эркинен ажыратууну киргизүү. Бул укук бузуу жакшы аныкталбаган бүдөмүк, кеңири жана субъективдүү чечмеленүүгө тийиш, бул чындыгында коомдун жыргалчылыгы үчүн иштеп жаткан уюмдарды тандап куугунтуктоого алып келиши мүмкүн.

Дагы бир көйгөй Юстиция министрлигине жайларды, иш-чараларды күтүүсүз текшерүү жана документтерди алып коюу боюнча кеңири ыйгарым укуктарды берүү менен байланышкан. Мындан тышкары, мыйзам долбоору "саясий ишмердүүлүк" менен алектенген жана чет өлкөлүк булактардан каржылоо же мүлк алган коммерциялык эмес уюмдарды "чет элдик өкүл"катары каттоого милдеттендирет. Муну аткарбоо соттун чечимисиз алты айга чейин иш-аракеттердин токтотулушуна алып келиши мүмкүн.

Адам укуктары боюнча мыйзамдарга ылайык, мындай кеңири административдик ыйгарым укуктар бирикмелердин эркиндигин жана бейөкмөт уюмдардын өз алдынчалыгын бузуп, алардын мыйзамдуу иштешине тоскоол болушу мүмкүн.

БУУнун бул негизги эркиндиктер жана укуктар менен алектенген атайын баяндамачылары 2023-жылдын 2-октябрындагы жалпыга жеткиликтүү болгон катында өз тынчсызданууларын ачык билдиришти. Мындан тышкары, БУУнун Адам укуктары боюнча Жогорку комиссарынын басма сөз катчысы 12-октябрдагы пресс-брифингде Жогорку комиссардын тынчсыздануусун билдирди. Мен сиздерди талкуунун жүрүшү менен, анын ичинде бул өзгөртүүлөрдү кабыл албоого чакыруунун негиздемеси менен кеңири таанышууга чакырам.

Экинчи көйгөйүбүзгө - туруктуу өнүгүүнүн келечегине келсек, бул мыйзам долбоору өзүнө бир нече тобокелдиктерди алып келет,  өзгөчө анын Кыргыз Республикасындагы Туруктуу өнүктүрүү максаттарына (ТӨМ) жетүүгө потенциалдуу таасирине байланыштуу.

Жарандык коом уюмдары мамлекет менен катар башкаруунун бардык деңгээлдеринде социалдык кызматтарды көрсөтүүдө, атап айтканда, айылдык жана алыскы райондорду, ошондой эле калктын аялуу топторун камтууда маанилүү роль ойнойт. Алар ошондой эле БУУнун жана эл аралык донордук коомчулуктун негизги өнөктөштөрү болуп саналат.  

Бириккен Улуттар Уюму аркылуу гана БУУнун 25 агенттиги тарабынан Кыргызстанга көрсөтүлүп жаткан өнүгүүгө колдоо көрсөтүүнүн көбү [22 миллион АКШ доллары] жарандык коом уюмдары менен, атап айтканда, калктын аялуу катмарын, анын ичинде улгайган адамдарды тейлеген уюмдар менен биргеликте жүзөгө ашырылат; мүмкүнчүлүгү чектелген адамдар; аялдар жана кыздар, балдар, жаштар жана өспүрүмдөр; кургак учук же ВИЧ менен жашаган балдардын энелери; үй-бүлөлүк зомбулуктун, адам сатуунун жана чек ара жаңжалдарынын курмандыктары жана аман калгандары, мигранттар, айылдык жана аз камсыз болгон үй-бүлөлөр жана жамааттар; качкындар жана башпаанек издегендер, волонтерлор, тилдик жана диний азчылыктар жана башкалар.

Бир сөз менен айтканда, бул мыйзам кабыл алынса, Кыргызстан калкынын жакшы жашоого жана келечекке болгон умтулуусун жана үмүтүн жокко чыгарып, эң жакшы учурда үзгүлтүккө учуратуу, ал эми эң начар учурда бул колдоону токтотуу коркунучу бар. Бул биринчи кезекте коомдун аялуу катмарына таасирин тийгизери шексиз.

Бул ошондой эле президент Садыр Жапаровдун сентябрь айында Нью-Йоркто өткөн Туруктуу өнүгүү максаттары боюнча мамлекет башчыларынын саммитинде алдыга койгон Кыргызстанды 2030-жылга чейин ТӨМгө жетишүү боюнча алдыңкы 30 өлкөнүн катарына кошуу амбициялуу максатын жокко чыгарышы мүмкүн. Учурда Кыргызстан БУУга мүчө 166 мамлекеттин ичинен 45-орунда турат. Президент бул максатка жетүү үчүн жакырчылык менен күрөшүүгө жана социалдык-экономикалык теңсиздикти кыскартууга, анын ичинде билим берүү жана "жашыл" экономикага инвестиция салуу аркылуу көңүл буруу керектигин мойнуна алды. Ал жакырчылыктын динамикасын төмөндөө жолуна кайтаруу үчүн теңдикке жана ар тараптуулукка негизделген социалдык коргоо системасын бекемдөө зарыл экенин баса белгиледи.

Ушуга байланыштуу, ушул мыйзам долбоорун жана бирикмелердин эркиндигине, сөз эркиндигине жана ЖМКнын эркиндигине чектөөчү таасирин тийгизиши мүмкүн болгон башка мыйзам чыгаруу демилгелерин кайра карап чыгууну жана анын ордуна Кыргызстандын өнүгүүгө болгон умтулуусун ишке ашыруу үчүн жагымдуу шарттарды камсыз кылган мыйзам жана/же саясий базаны иштеп чыгууну сунуш кылууга уруксат этиңиздер, анда Кыргызстандын жарандары адамдын бардык укуктарынан пайдалана алышат, бул аларга кеңири коомдук жыргалчылыкка салым кошууга мүмкүндүк берет.

Жыйынтыктап айтканда, ТӨМ максаттарына жетүү жана Кыргызстанда адам укуктарын жана негизги эркиндиктерин коргоо жана илгерилетүү үчүн Парламент, Өкмөт жана башка бардык өнөктөштөр менен биргелешип иштөөнү чыдамсыздык менен күтөм. Мен жана БУУнун Кыргыз Республикасындагы Өлкө командасы бардык зарыл болгон эксперттик тажрыйба жана колдоо көрсөтүүгө даярбыз.

Рахмат!