БУУнун адам укуктары боюнча Жогорку комиссары Фолькер Тюрктун Кыргызстанга расмий сапары аяктап жатат

Саламатсыздарбы жана келгениңиздер үчүн баарыңыздарга рахмат! Ошондой эле майрамдап жаткандарды Нооруз майрамы менен куттуктайм!

БУУнун адам укуктары боюнча башкармалыгынын Кыргызстан менен көптөн берки байланышы бар – 2006-жылдан бери биздин Борбордук Азия боюнча аймактык өкүлчүлүгүбүз ушул жерде жайгашкан жана аймактын беш өлкөсүн камтыйт.

Өлкөгө келип кетүүгө чакыргандыгы жана Президент Садыр Жапаров баштаган бир катар адамдар менен ачык жана конструктивдүү жолугушууларды өткөргөндүгү үчүн Өкмөткө ыраазычылык билдирем. Көп тараптуу чөйрөдө жана адам укуктары жаатында глобалдык башаламандыктар болуп жаткан учурда, Кыргызстандын  Башкармалыктын жана БУУнун адам укуктары системасы менен өз ара аракеттенүүсү ар тараптан колдоого татыктуу. Улуттук деңгээлде адам укуктарын сактоо үчүн жоопкерчилик биринчи орунда турат.

Мен ошондой эле Кыргызстандын Тажикстан менен чек араны делимитациялоо боюнча көп жылдык тирешүүдөн жана кагылышуулардан кийин жетишилген жакынкы келишимин кубаттайм. Анын адам укуктары боюнча эл аралык укукка ылайык аткарылышын камсыз кылуу маанилүү.

Кыргызстан экономикалык жактан тез өнүгүп жатат, жарандык коом уюмдарынын бай түрдүүлүгүнө жана бекем укуктук жана институционалдык базага ээ.

Коом өнүгүшү үчүн ал адам укуктарына, басмырлабоого жана мыйзам үстөмдүгүнө негизделиши керек. Бул инвесторлорго да ишеним берет. Натыйжалуу башкаруунун, адам укуктарын урматтоонун жана мыйзам үстөмдүгүнүн бекем негиздерине курулган жагымдуу чөйрө бизнес үчүн ыңгайлуу.

Мен Кыргызстан бурулуш учурда экенине ынандым.

Акыркы жылдары жарандык коомдун көз карандысыз иштеши үчүн мейкиндикти тарыткан бир катар кадамдар жасалды. Биз жарандык коом жана көз карандысыз журналистика негизсиз чектөөлөргө дуушар болуп, өсүп жаткан коркуу жана өзүн-өзү цензуралоо атмосферасын жаратып жатканынын кооптуу белгилерин көрүп жатабыз.

Журналисттердин, блогерлердин, активисттердин, укук коргоочулардын жана саясий оппоненттердин ой-пикирлерин эркин билдирүү жана тынч чогулуштарды өткөрүү укуктарын ишке ашыруусуна байланыштуу сотко чейинки камакка алуу жана кылмыш жоопкерчилигине тартуу учурларынын саны мени тынчсыздандырат.

Мындай көрсөтмөлүү учурлар ар дайым кооптуу белги болуп саналат.

Бүтүндөй коомго таасир этүүчү коррупция сыяктуу олуттуу көйгөйлөр жөнүндө кабарлаган адамдар өздөрүнө коркунуч туулуп жатканын сезгенде, көз карандысыз көзөмөлдүн жоктугу чоң зыян келтириши мүмкүн. Бул көйгөйлөрдүн чечилбей калышына алып келет.

Бир укук коргоочу мага маалымат алууга жана кыргыз коомунун укуктарын коргоого аракет кылганда, өзүнүн кооптонгондугу жөнүндө айтып берди: "Биз адамдардын укуктарын коргой албайбыз, анткени бизди чет элдик өкүлдөр деп атап, айыптап коюшат деп коркобуз".

Дагы бир укук коргоочу чет элдик өкүлдөр жөнүндөгү мыйзамды жана Кылмыш-жаза кодексинин бүдөмүк жоболорун колдонууну дайыма кооптонууга мажбур кылган «дамокл» кылычы деп атады, ал ар кандай сөзү үчүн коркунучта эместигине шектенип турат.

Укук коргоочу бейөкмөт уюмдар кеңири жайылган өзүн-өзү цензуралоо жөнүндө билдиришүүдө, айрымдары мыйзамга ылайык "саясий ишмердүүлүк" катары каралышы мүмкүн болгон ишмердүүлүктү көрсөтпөө үчүн өздөрүнүн уставдарына өзгөртүүлөрдү киргизишүүдө. Алар өздөрүнүн ишин стигматизациялоо адамдардын аларга жардам сурап кайрылуусуна же башка жолдор менен кызматташуусуна тоскоолдук жараткан кырдаалды түзүп жатат деп кооптонушат.

2022-жылдан бери иштеп жаткан тынч чогулуштарды өткөрүүгө чектөө да тынчсызданууну жаратат. Өкмөт бул толук тыюуну алып салуу маселесин талкуулап жатканы мени кубандырды.

Сот тутумунун көз карандысыздыгы толугу менен кепилдениши жана судьялар өзүлөрүнүн маанилүү ишин аткарууда саясий кысымга кабылбашы да маанилүү.

"Сотко чейинки текшерүүлөр" системасы да адам укуктары жаатындагы эл аралык стандарттарга жооп бербестиги далилденген. Бул система укук коргоо органдарынын кызматкерлерине кылмыш ишин козгогонго чейин 30 күн бою текшерүү жүргүзүүгө мүмкүндүк берет, бул кыйноо учурларында, ошондой эле үй-бүлөлүк зомбулук учурларында өзгөчө көйгөйлүү, анткени жабырлануучулар андан аркы тобокелдикке дуушар болгондо, алардын натыйжалуу жана өз убагында тергөө жүргүзүү укуктары бузулат.

Мен өкмөткө Кыргызстандын адам укуктары жаатындагы милдеттенмелеринин аткарылышын камсыз кылуу үчүн негизги эркиндиктерге таасир этүүчү мыйзамдарга ар тараптуу сереп салууну сунуштадым. Бул адам укуктары боюнча Улуттук иш-аракеттер планын иштеп чыгуунун өтө маанилүү процессинин бир бөлүгү болушу мүмкүн жана жарандык коомдун, анын ичинде окумуштуулардын, ошондой эле ар кандай мамлекеттик органдардын конструктивдүү катышуусу менен жүргүзүлүшү керек. Башкармалык бул жерде жардам берүүгө жана башка өлкөлөрдүн алдыңкы тажрыйбасын кошо алганда, ар кандай сунуштарды берүүгө даяр.

ЖМК жөнүндө мурунку мыйзам долбоорунун айланасындагы конструктивдүү процесс мындай серептин кандайча өтүшү керектигинин жакшы мисалы болуп саналат - негизги кызыкдар тараптардын, анын ичинде журналисттердин катышуусу менен, акырында анын айрым жоболору адам укуктары боюнча эл аралык укукка туура келбейт деп табылгандан кийин долбоорду кайра чакыртып алууга алып келди.

Ошол эле учурда, мен өкмөткө Кылмыш-жаза кодексиндеги бүдөмүк формулировкалар жарандык коомдун мыйзамдуу ишмердүүлүгүнө бөгөт коюу үчүн колдонулбашын камсыз кылуу өтүнүчү менен кайрылдым. Адвокаттарды, көз карандысыз журналисттерди, блогерлерди жана укук коргоочуларды куугунтуктоого жана коркутууга таптакыр жол берилбеши керек.

Башкармалык ошондой эле Кыргызстан үчүн басмырлоого каршы ар тараптуу мыйзамдарды иштеп чыгуу боюнча кеңеш берет.

Ошондой эле, Кыйноолорду алдын алуу боюнча улуттук борбор эл аралык стандарттарга жооп берген жалгыз көз карандысыз улуттук укук коргоо институту катары Борбордук Азия аймагы үчүн үлгү экенин белгилегим келет. Анын көз карандысыздыгын сактоо, аны өз функцияларын натыйжалуу аткаруу үчүн зарыл болгон ресурстар жана мүмкүнчүлүктөр менен камсыз кылуу маанилүү.

Мен гендердик зомбулукка каршы мыйзамдардын баштапкы бекемделишин кубаттайм жана бул процесс мындан ары да өнүгөт деп үмүттөнөм. Анын толук аткарылышын, атап айтканда, укук коргоо органдары жана сот адилеттиги системасы тарабынан гендердик аспектилерди эске алуу менен камсыз кылуу, ошондой эле зомбулуктун курмандыктары үчүн адилеттүүлүктү камсыз кылуу зарыл.

Өлкөнүн бардык жашоочулары жынысына, сексуалдык ориентациясына, майыптыгына же башка статусуна карабастан натыйжалуу салым кошо ала турган жагымдуу чөйрөнү түзүү баарына пайдалуу. Омбудсмендин кеңсеси бул жагынан маанилүү ролду ойнойт. Аны Париж принциптерине ылайык бекемдөө маанилүү.

Ар бир адам экономикалык өсүшкө катыша алышы жана өзүнүн экономикалык жана социалдык укуктарынан толук пайдалана алышы үчүн, мен өкмөт менен адам укуктарынын экономикасы концепциясын да талкууладым. Бул Башкармалык бүткүл дүйнө жүзү боюнча жайылтып жаткан ыкма, мамлекеттерге жетиштүү жашоо деңгээлине, ден соолукка, билим алууга жана башка негизги муктаждыктарга болгон укуктардын толук сакталышын камсыз кылуу үчүн улуттук бюджетке адам укуктарынын таасирин баалоону сунуш кылат.

Жергиликтүү жана глобалдык мааниге ээ болгон дагы бир маселе - айлана-чөйрөнү коргоо зарылчылыгы. Кыргызстандын калкынын кеминде 35 пайызын жаштар түзгөндүктөн, климаттын өзгөрүшүнүн ар кандай муундарга тийгизген кесепеттерин жумшартуу жолдорун издөө артыкчылыктуу милдет болуп саналат. Мен Бишкектеги абанын булганышы кышында өзгөчө күчтүү болушу мүмкүн экенин түшүнөм, өткөн кышта бул кооз шаар бир нече күн бою абанын булганышынын глобалдык индексинде биринчи орунду ээлеген.

Айлана-чөйрөгө тийгизген таасирин баалоо, айрыкча пайдалуу кендерди казып алууга байланыштуу, жабыр тарткан жамааттар менен кеңешип, ачык жарыяланышы маанилүү. Мен ошондой эле өкмөткө абанын сапаты жөнүндө мыйзамдарды кабыл алууну жана өркүндөтүүнү карап чыгууну сунуштадым, айрыкча анын балдардын жана улгайган адамдардын ден соолугуна тийгизген таасирин эске алуу менен. Таза аба менен дем алуу таза, дени сак жана туруктуу айлана-чөйрөгө болгон укуктун негизги элементи болуп саналат.

Президент Жапаровго жана акыркы эки күндүн ичиндеги бардык сүйлөшүүлөрүмдө айтканымдай, мен бул жерге Кыргызстан эли менен достук жана тилектештик маанайында келдим. Жана адам укуктары ар кандай кызыкчылыктарды тең салмактоо зарыл болгон кырдаалдарда эң мыкты жол көрсөтүүчү экенине ишенем.

Менин кеңсем Кыргызстанда жана бүткүл аймакта адам укуктарын илгерилетүү жана коргоону камсыз кылуу үчүн мамлекеттик, жарандык коом жана башка уюмдар менен тыгыз кызматташууну улантат.

Рахмат, рахмат.