Сонун жаңылык: бүгүн БУУнун КРдагы өлкөлүк тобу Жаштар консультативдик кеңешинин түзүлүшүн салтанаттуу белгиледи. Кеңеш өлкөнүн ар кайсы аймактарынан келген, тажрыйбасы жана кызыкчылыктары ар башка 13 жаш адамдар, анын ичинде аз өкүлчүлүк кылган жаштар топторунан турат. Кеңештин максаты-БУУнун стратегияларына жана программаларына жаштардын маселелерин киргизүү боюнча Кыргызстандагы БУУга кеңеш берүү. "Жаштар консультативдик кеңешинин өкүлдөрү катары силер 2023-2027 - жылдарга карата БУУнун туруктуу өнүгүү үчүн кызматташтыктын жаңы программасына жаштардын умтулууларын канааттандырууда кантип натыйжалуу кылуу керектиги жөнүндө кеңеш берип, жаштарды маанилүү тартууну илгерилетүүдө жана БУУнун Кыргызстандын жаштары менен жакындашуусунда чечүүчү ролду ойнойсуздар", - БУУнун Кыргызстандагы Туруктуу координатору Антье Граве деди, жаштар консультативдик кеңешинин мүчөлөрүнө кайрылып. Аталган Кеңештин түзүлүшү менен Кыргызстандын БУУ өлкөлүк командасы жаштардын укуктарын жана мүмкүнчүлүктөрүн коргоодо жана анын инклюзивдүүлүгүндө алдыга маанилүү кадам таштоодо.

Кыргызстандын түштүгүндөгү обочодо калган тоолуу Зардалы айылында 150дөй адам электр жарыгысыз жана байланышсыз күн өткөрүп келүүдө. Зардалыга жеткирген жападан жалгыз жол бар, ал эми ары-бери каттаганда эшектен башка ишенимдүү эч бир каражат табылбайт. Project Connect берген маалыматка ылайык, Кыргызстандагы 2080 мектептин 2061и интернетке кошулган жана мектептердин бир пайызы гана интернетсиз отурат. Ушул бир пайызга кирген мектептердин көбү Зардалы сыяктуу жетүүгө оңой болбогон аймактарда, Кызыл-Ой жана Эңилчек сыяктуу алыскы жана тоолуу айылдарда жайгашкан. Зардалыга жетчү жалгыз жолду калың кар басып жаткандыктан, кышында мектептерди интернетке туташтыруу дээрлик мүмкүн эмес. Зардалыда байланыштын жоктугунан улам бул жерге сырттан коноктоп келгендер аз. Конок үйлөрү адатта ээнсиреп турат, ал эми Зардалыда жашаган чоң ата, чоң энелер интернеттен улам башка аймактарда окуган неберелеринин жолун карап отурушат. Медициналык тез жардам чукул арада керек болуп калган маалда интернет тийиштүү адамдар менен байланышты жеңилдетмек, алар аба ырайынын шарттарына баа берип, тигил же бул жол ачык болгонун, төмөнкү өрөөндө жайгашкан айылдарга баруу канчалык коопсуз экенин аныктай алышмак. Болбой калды дегенде, телемедициналык кеңеш алуу үчүн дарыгер менен байланышууга да мүмкүнчүлүк болмок.  Бирок, интернет байланышынын жоктугу Зардалынын тургундарынын колун байлап коё алган жок. Байланыш маселесин чечүү үчүн бир нече оригиналдуу идеялар ойлоп табылган, анын ичинде “Кутудагы интернет” демилгеси да бар. Бул түзүлүштө санарип китепканасы сакталат, анын ичинде кыргыз тилиндеги Хан Академиясы, миңдеген видео жана аудио сабактар, электрондук китептер, кыргыз, орус жана англис тилдеринде Википедия да бар. “Кутудагы интернет” демилгеси бир гана байланыш көйгөйүн чечпестен, ошону менен бирге Кыргызстандын маданий мурасын сактоого жана жайылтууга да жардам берип келүүдө. Себеби бул түзүлүштөрдө кыргыз тилиндеги мультфильмдер да бар, муну башка бир жерлерде сейрек кездештирүүгө болот. Алтургай, жергиликтүү эл өз түзүлүштөрүн аймактын катаал табият шарттарынан коргогонду да өздөштүрүп алган: алар зымдарды коргоо үчүн желим бөтөлкөлөрдү пайдаланып келишет. Зардалыдагы мектептерди интернетке туташтыруу оңой болбосо да, бул багыттагы алгачкы кадамдар жасала баштады. Пандемия башталганга чейин Кыргыз интернет коомчулугунун командасы кодолекти минип алып, Зардалыга барып келишкен. “Кутудагы интернет” түзүлүшүнө жана башка электрондук шаймандарга энергия берүү үчүн алар күн панелин да ала келишкен, аны тоо боюндагы жолдон этияттык менен алып өтүшкөн.   Кыргызстандагы мектептердин калган 1 пайызын интернетке кошуу аларды жеткиликтүү жана туруктуу интернет байланышы менен камсыз кылуу үчүн инновациялык технологияларды жана чечимдерди талап кылат. Бул дымактуу максатка жетүү үчүн Кыргыз Республикасынын Өкмөтү менен өнөктөштүктө Giga долбоорунун алкагында интернет-провайдерлерге тендер жарыяланган. Өтүнмөсү тандалып алынган кызмат көрсөтүүчү өлкөнүн эң алыскы аймактарындагы 13 мектепти интернет менен камсыз кылып, интернет байланышынын артыкчылыктарын жайылтуу милдетин өзүнө алышы керек эле. Алыскы жана тоолуу аймактарда жайгашкан бул мектептерди интернетке кошуу инновациялык технологияларды жана атайын борбордон ажыратылган тарамдарды талап кылат. Ошондой эле бул мектептердин жеткиликтүү жана туруктуу жол менен интернетке кошулушун камсыз кылуу максатында каржылоо тууралуу чечимдер да кабыл алынууга тийиш болчу.  Бул алыскы мектептерди интернетке туташтыруу үчүн туруктуу чечимдерди сунуш кыла ала турган кызмат көрсөтүүчүлөрдү издеп, Giga 2021-жылдын август жана октябрь айларында тендер жарыялаган, бирок бул эки тендер тең ийгиликтүү болгон жок. Giga долбоору өлкөнүн телекоммуникация тармагынан эч кандай сунуш алган эмес. Айрым кызмат көрсөтүүчүлөр бул мектептердин ар бири үчүн жекече долбоордук чечим табыш керектигин, интернетке кошуунун стратегиясын иштеп чыгуу зарылдыгын айтып, мындай аракеттерди рентабелдүү кылуу аракетин жокко чыгарышкан. Башкалары болсо Giga долбоорунун мектептерди интернетке кошуу үчүн белгилеген мөөнөтү (3-4 ай) кыш мезгилинен улам өтө аз деп ырасташкан.   Жакынкы айларда Giga Кыргыз интернет-коомчулугу менен өнөктөштүктө бул алыскы жана тоолуу аймактардагы мектептерди интернетке кошуу үчүн тактиканы иштеп чыгып, байланышты сынап, аны жеткирүү үчүн бизнес моделдерин иштеп чыгат. Макаланын автору: Ламиа Фарах

COVID-19 пандемиясы адамдардын жашоосунун бардык чөйрөлөрүнө таасирин тийгизүүнү улантууда. Биздин көнүмүш жашоо образыбыз таанылгыс болуп өзгөрдү, ал эми аны менен кошо биздин айланабыздагы жашоо да өзгөрдү. Биз өлкөнүн көпчүлүк медициналык мекемелери пандемия менен күрөшүүгө гана назар бурганына көнүп калдык, көптөгөн оорулар жана инфекциялар экинчи планда калгандай болду. Балким, Кыргызстандагы ВИЧ илдетине байланыштуу да ушундай кырдаал түзүлмөк, бирок Республикалык СПИД борборунун жарандык сектор жана эл аралык өнөктөштөр менен ырааттуу ишинин натыйжасында ВИЧ көйгөйү көңүл сыртында калган жок, тескерисинче, бул иштер илгерилеп жатат. Республикалык СПИД борборунун директорунун орун басары Айбек Бекболотов: “Пандемиянын биринчи жылындагы биздин негизги милдетибиз дарылоону үзгүлтүккө учуратпоо жана бейтаптарды терапияны уланта берүүгө шыктандыруу болду. Өнөктөштөрүбүздүн колдоосунун аркасында биз жол картасын иштеп чыгып, бардык бейтаптарды терапия менен камсыз кыла алдык, ал эми бардык каалоочуларга ВИЧке чукул тест тапшырууга шарт түзүп бердик. Бүгүнкү күндө дарылануусун улантып жаткандар коронавирус башталганга чейинки мезгилдегидей эле 87 пайызды түзөт. Биз ачык асман алдында тест тапшыруу боюнча түрдүү акцияларды өткөрүп турдук, ВИЧти шилекей боюнча аныктоочу ыкчам тесттерди тараттык жана бул ишти азыр да улантуудабыз, социалдык тармактарда жигердүү иш жүргүзүп жатабыз жана сайтыбызда онлайн консультацияны баштадык”. ЮНЭЙДСтин Кыргызстандагы өлкөлүк кеңсеси ишке ашырып жаткан ВИЧ/СПИД эпидемиясына жана башка жугуштуу ооруларга каршы турууга орусиялык техникалык жардам программасы пандемиянын чакырыктарына чукул арада жооп кайтарып, СПИД улуттук кызматына колдоо көрсөтүүгө салым кошту. 2020-жылы калктын өзөктүк топтору үчүн тестирлөө жана консультация алуу мүмкүнчүлүгү кыйла кеңейтилген. Кыргыз Республикасынын Тышкы иштер министрлигинин Тышкы миграция департаментинин маалыматы боюнча, 750 миңден ашуун кыргызстандык чет өлкөдө иштеп жүрүшөт. Мигранттардын басымдуу бөлүгү мурдагыдай эле Орусия Федерациясында жашайт. Локдаун маалында жана эмгек мигранттары өлкөгө жапырт кайта баштаганда СПИДге каршы күрөшүү кызматы негизги топтор жана эмгек мигранттары арасында атайын формативдүү изилдөө жүргүзүп турду. “Республикалык СПИД борборундагы кесиптештер 2020-жылы локдаун маалында Кыргызстанга кайтып келген 240тай мигрант менен маектешти. Бул тармакта иштеген адис катары бизге изилдөө эмгек миграциясында адамдар өзүн кандай алып жүргөндүгү жөнүндө жалпы түшүнүк бердиби? Алар жыныстык катнашка барышабы? Алар ВИЧке кайсы жерде текшерилсе болоорун билишеби? Биз бир нече жылда бир жолу өткөрүлүп турган, жамааттардагы эпидемиологиялык абалды баалоого мүмкүндүк берген, ВИЧти көзөмөлдөө үчүн негиз болгон маалыматтарды алдык”, - деп түшүндүрдү ЮНЭЙДСтин Кыргызстандагы өлкөлүк директору Мээрим Сарыбаева.   ЮНЭЙДСтин маалыматы боюнча, 2020-жылы 1,5 миллион адам ВИЧ илдетин жуктуруп алган. СПИД, кургак учук жана безгек менен күрөшүү боюнча Глобалдык фонд Африканын жана Азиянын 32 өлкөсүндөгү 502 медициналык мекемеден чогултуп чыккан маалыматтарга ылайык, ВИЧке тестирлөө 41 пайызга азайган. Ал эми 2019-жылдын ушул мезгилине салыштырмалуу 2020-жылы COVID-19га байланыштуу биринчи локдаун маалында ВИЧти аныктоо жана дарылоо үчүн багыттама берүүнүн саны 37 пайызга азайган.   ВИЧтин эпидемиологиялык көзөмөлүнө жаңы ыкмаларды киргизүү, негизги топтор арасында ВИЧти алдын алуунун заманбап ыкмаларын өнүктүрүү жана Орусиялык программанын колдоосу менен СПИД кызматынын, үй-бүлөлүк медицина борборлорунун медициналык кызматкерлеринин потенциалын туруктуу түрдө жогорулатуу өлкөдө акыркы 30 жылдын ичинде ВИЧ жаатындагы жетишкендиктерди жоготуп албоого, жакынкы жылдарда 95-95-95 жаңы максаттарына жетүүгө мүмкүнчүлүк берет.

“Мен 18 жаштамын жана турмушка чыгуу тууралуу ойлонуп жатам. Биздин аймакта кыздар эрте эле күйөөгө чыгышат. ВИЧ статусум менен жигит таба албай каламбы деп корком, демек, мен толук үй-бүлө кура албайм да”,-дейт Кыргызстандын Ош шаарында өткөн тренингдин катышуучусу Саёра (аты өзгөртүлдү). “Биз катышкан буга чейинки тренингдер дайыма ВИЧ статусубуз жөнүндө болчу, мен алардан абдан тажадым. Бул жерде биз адегенде ачык темаларга баарлаштык. Мен эркек балдардын ич кийиминдеги тактар ​​жөнүндө суроо бере алдым, акыры бул эч коркунучтуу болбогонун түшүндүм”, - дейт тренингдин катышуучусу, 17 жаштагы Руслан (аты өзгөртүлдү). “Мен дайыма кыздарым менен “ушундай” темада сүйлөшкөндөн уялчумун. Кыздар менен этек кир жана гигиена жөнүндө сүйлөшүү зарыл жана маанилүү экенин эми түшүндүм. Мен өзүм да бир кезде ушундай өспүрүм элем жана биринчи этек кирим жөнүндө апама айтуудан коркконум эсимде”, - ВИЧке чалдыккан кыздын апасы, 44 жаштагы Гүлнара (аты өзгөртүлдү). 2021-жылдын июнь айынан июль айына чейин Кыргызстанда ВИЧ статусу бар өспүрүмдөр жана жаштар, алардын ата-энелери үчүн жыныстык билим берүү жана репродуктивдүү ден соолук боюнча тренингдердин сериясы өттү. Жыныстык билим Кыргызстанда көптөгөн талаш-тартыштарды жараткан тема бойдон кала берүүдө. Бирок өлкөдө эрте никеге туруу, бойдон алдыруу жана өспүрүмдөргө карата чуулгандуу зомбулук учурлары боюнча статистика мындай билим берүүнү андан ары илгерилетүү зарылдыгын көрсөтүп турат. 2019-жылы Улуттук статистика комитетинин маалыматы боюнча, 20 жашка чейинки топто 1470 бойдон алдыруу катталган, 2020-жылы 934 учур болгон. Коронавирус илдети күчөп турган чакта, көптөгөн кыздар коопсуз бойдон алдыруу кызматын алуу мүмкүнчүлүгүнө ээ болбогондон кийин бул статистикада төмөдөө байкалды. Кыргызстандагы балдардын укуктары боюнча ыйгарым укуктуу өкүлдүн маалыматы боюнча, 2020-жылы балдарга жана өспүрүмдөргө карата 287 зордук-зомбулуктун 151 учуру өспүрүм кыздарга туура келген, анын ичинен 63 учур жыныстык зомбулук фактысы болгон. “ВИЧ менен жашаган өспүрүмдөр жана жаштар да зомбулуктун ар кандай түрлөрүнө дуушар болушат. Мындан улам ВИЧтин алдын алуу жана дарылоо боюнча программаларды жыныстык билим берүү жана репродуктивдүү ден соолук программалары менен интеграциясын күчөтүү зарылчылыгы бар. Биз өспүрүмдөргө өз статусун кабыл алуу боюнча тренингдер гана эмес, ошондой эле комплекстүү жардам да керек болгонуна ынандык. Өспүрүмдөрдө лидерлик потенциалды өнүктүрүп, аларды зомбулукту таанып билүүгө, өзүн стигмалоону жок кылууга үйрөтүү маанилүү”,-дейт ЮНЭЙДСтин Кыргызстандагы өлкөлүк директору Мээрим Сарыбаева. Тренингдер “Аракет плюс” Коомдук фонду жана “Репродуктивдүү ден соолук альянсы (РДА)” улуттук уюму менен өнөктөштүктө, ЮНЭЙДСтин өлкөлүк кеңсеси ишке ашырып жаткан Орусиянын Техникалык жардам программасынын колдоосу менен өткөрүлдү. Галина Чиркина, РДАнын аткаруучу директору: “Жыныстык жана репродуктивдүү ден соолук менен ВИЧтин ортосундагы байланыш бул тармакта иштеген адистер үчүн айкын болуп турат, бирок жөнөкөй адамдар же ВИЧке чалдыккан өспүрүмдөр үчүн дайыма эле андай боло бербейт. РДАда биз ар дайым ден соолук маселелерине комплекстүү мамиле жасоо, СРЗ жана ВИЧ программаларынын интеграциясы жөнүндө сүйлөшөбүз. Биз ВИЧ статусу бар жаштарды кантип дени сак жыныстык жашоо өткөрө алары, аны өзү жана өнөктөшү үчүн кантип коопсуз кыла алары, үй-бүлөнү кантип пландоо керек экендиги тууралуу жалпы түшүнүктөргө үйрөтөбүз”. Өспүрүмдөр үчүн тренингдер менен бир убакта алардын ата-энелери үчүн да тренингдер уюштурулду. Ата-энелер өспүрүмдөрдүн да жеке чектери бар болгонун баамдап, адамдар ортосундагы баарлашуунун маанилүүлүгүн түшүнүп, балдары менен оор, кээде ачык темаларга сүйлөшкөндү үйрөнүшү керек. Улук Батыргалиев, РДАнын жыныстык жана репродуктивдүү ден соолук маселелери боюнча тренери. Улук ата-энелер тобу менен иштешип, алган таасирлери менен бөлүштү: “Ата-энелер биздин ишибизге ыраазы болушту, биз көптөгөн ыраазычылык сөздөрүн уктук. Тренингдин биринчи күнүндө алар бизге көнүп жатса, андан кийин толугу менен ишеним артышып, өздөрү же балдары кантип ВИЧ статусун алып калганын айтып беришти. Муну угуп отуруу абдан оор. Көпчүлүк ата-энелер балдарынын келечеги үчүн тынчсызданышат. ВИЧсиз адамдар ВИЧке чалдыккан балдары менен сүйлөшкүсү келеби, жокпу – бардык ата -энелер бизге узаткан негизги суроолордун бири. Ата-энелер жамаатында өзүн стигмалоо көрүнүш туруктуу калыптанып калганы мени таң калтырды. Тандоо эркиндигин баалаган адам катары мен үчүн ата-энелер “таза адамга” илдетти жуктурбаш үчүн, алдын ала өз ара макулдашып, балдарын бири-бирине үйлөнтүп/күйөөгө беришкенин угуу таң калыштуу болду. “Таза” деген сөз ата-энелер жамаатында ВИЧ статусу жок адамдарга карата колдонулат. Менин оюмча, мындай мамиле үй-бүлөнүн ичинде укмуштай өзүн стигмалоо мамилесин жаратып, өспүрүмдөрдү андан да чоң депрессияга түртөт”. Ата-энелер үчүн өткөн тренингдерде бойго бүтүрбөө маселелери талкууланды. Чоңдор өсүп келаткан балдарына бойго бүтүүдөн сактануу ыкмалары жөнүндө кантип айтып бере алышат, каалабаган кош бойлуулуктан гана эмес, жыныстык жол менен жугуучу оорулардан да коргой турган презервативди кантип колдонуш керектигин кандай жол менен үйрөтө алат – мына ушул маселелер талкууланды. ВИЧке чалдыккан өспүрүмдөрдүн ата-энелери зомбулуктун ар кандай формалары жана түрлөрү болушу мүмкүн экенин билип калышты. Көпчүлүк учурда өспүрүмдөр алардын пикирин урматтаган, жаштардын ички сезимдерин жокко чыгарууга аракет кылбаган адамдарга кулак төшөй турганы маанилүү. Өспүрүмдөрдүн өз көз карашына укугу бар экенин баамдап, ата-энелер жана чоңдор өспүрүмдөрдүн толук ишенимине ээ боло алышат жана муну менен ВИЧке чалдыккан жаштарга өз статусун кабыл алууга жардам бере алышат. ЮНЭЙДС ВИЧ боюнча программалар менен жыныстык билим берүүнүн ортосунда тыгыз байланышты караштырган жаңы стратегияны сунуштайт. Мындай интеграция мамилелердин теңдигин, ВИЧ статусу бар өспүрүмдөр менен жаштардын жыныстык билим алууга жана репродуктивдүү ден соолукка болгон укуктарын камсыздайт.