Бул кыймылдын башында турган адам — өзгөрүүнүн чыныгы чемпиону Муктаралы. Муктаралы жумуш орундарын түзүүгө жана аялдардын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүгө багытталган демилге алкагында «Ынтымак» өз ара жардамдашуу тобунун алгачкы мүчөлөрүнүн бири. Ишкердик рухунун өнүгүшүнө өбөлгө түзүлүп, негизинен аялдардан жана жаштардан турган топтун мүчөлөрү окутуулардан өтүп билим алышты. Муктаралы 40 жылга жакын өмүрлүк жары менен бирге чогуу өнүгүп-өсүү үчүн бул мүмкүнчүлүктөн пайдаланып, өз салымын да кошуп,«Ынтымак» тобунун көптөгөн ийгиликтерине түрткү болгон. Түгөйлөрдүн аракетинин натыйжасында тигүү цехи, биогумус өндүрүү, картошка жана мөмө-жемиш бактарын өстүрүү сыяктуу бир нече киреше алып келүүчү иштер жасалды. Бул долбоорлор, өзгөчө, вермикомпост өндүрүүдө олуттуу натыйжаларды алып келип, үй-бүлөнүн кирешесин бир топ жогорулатты.«Биздин биогумус менен байытылган картөшкөнүн биринчи түшүмүн алып, анын даамын татып көргөнүбүздө башкача чыкты. Айырмасы ачык эле көрүнүп турду: мурда 700 килограммдан ашпаган болсок, быйыл 100 кг үрөндөн 1 тонна картөшкө жыйнап алдык. Айылда төрөлүп, өмүр бою айылда жашагандыктан айырманы дароо сездим - даамы абдан сонун экен. Андан сырткары айылыбыздагы социалдык жактан аярлуу үй-бүлөлөргө 500 кг да тараттык», - деп Муктаралы айыл чарбадагы жупуну ийгиликтери менен бөлүшөт. «Ынтымак» тобунун таасири жергиликтүү жакшыртуу менен чектелбей, Өзбекстандагы коңшу жамаатар менен байланышты чыңдоого жардам берди. Топ Наманган жана Анжиян облустарындагы айылдар менен өнөктөштүк мамилелерди түзүп, айыл чарба тармагында билим алмашууга жана кызматташууга алып келди.«Биздин Өзбекстандагы өнөктөштөр менен мамилебиз бекемдеди», - дейт Муктаралы. «Бул долбоордун аркасында чек арага жакын жайгашкан айылдарды кыдырып, таанышып, жакшы мамилебизди кармап келе жатабыз».Мындай чек ара кызматташуусу Маңгыт айылына өрүктүн жакшыртылган сортторун жана башка айыл чарба инновацияларын киргизүүгө өбөлгө түзүп, андан кыргыз жана өзбек дыйкандары тең пайда көрүштү.Долбоордун демилгеси коомчулуктун гендердик карым-катнашында байкаларлык өзгөрүүлөргө алып келди.Айылдын мырзалары аялдардын экономикалык өсүшкө кошкон салымын баалай баштап, бул үйдөгү колдоонун жана жоопкерчиликтин бөлүштүрүлүшүнө алып келди. Долбоор үй-бүлөлүк турмуш маселелери боюнча талкууларды жана тренингдерди өткөрүүгө көмөктөшүп, Маңгыт айылындагы үй-бүлө мүчөлөрүнүн ортосундагы өз ара түшүнүшүүнү дагы да бекемдеди. Муктаралы белгилегендей: «Аялдарды колдоо жана биргелешип иштөө кыйынчылыктарды жеңип, ийгиликтерге жетишүүгө жардам берет. Эркектер менен аялдар кызматташканда бири-биринин салымын урматтоо сезими пайда болорун билдим. Бизнесте жана үй-бүлөлүк жашоодо чыныгы ийгилик аялдарга карата стереотиптерди бузууга жардам берген жоопкерчиликти жана кызматташууну бөлүшүүдөн келип чыгат».Муктараланын жубайы тигүү цехин ачып, көп өтпөй сурпа (камыр жайган кездеме) сыяктуу ашкана идиштерин сатуудан айына 20 миң сомдой (234 доллар) киреше ала баштаган. Алардын күтүлбөгөн арыз-талабы жана ийгилиги башка аялдарды тигүү бизнесине шыктандырып, үй чарбаларынын жана бүтүндөй айылдын экономикалык өсүшүнө салым кошкон.Муктаралы айылдаштары аны Кыргызстандагы өзгөрүүлөрдүн улуу заманбап пионери деп атап алышканын жылмаюу менен белгилейт: «Эл бир максат үчүн бириккенде өзгөрүү болот. Биздин кыргыз жана өзбек коомчулугунун гүлдөп-өсүшүнө болгон умтулуубуз прогресске өбөлгө болду. Ал эми менин ушундай кызматташуунун күчүнө болгон жеке ишенимим Маңгыттын ар бир аялын жана ар бир эркегин оң өзгөрүүлөрдүн заманбап чемпиону кыла алды окшойт». Муктаралы сыяктуу ачык-айрым адамдардын жетекчилиги жана түшүнүгү менен «Ынтымак» өз ара жардамдашуу тобунун жетишкендиктери коомчулуктун демилгелеринин күчүн көрсөтүүдө.Чек ара кызматташтыгы жана тынчтык куруудагы туруктуулук элдин жашоо-тиричилигин жана үй-бүлөлүк мамилелерин жакшыртып тим болбостон, алардын коомдук байланыштарын чыңдап, өз айылы үчүн да, бүтүндөй эки өлкө үчүн дагы адилеттүү жана бакубат келечекти курууга жардам берди.***Коңшу мамлекеттердин ортосундагы өнөктөштүктү жана кызматташтыкты чыңдоо максатында ишке ашырылып келген «Кыргызстан менен Өзбекстандын чек ара аймактарында кызматташуу аркылуу биргеликте өнүгүү» долбоору Бириккен Улуттар Уюмунун Калк фондунун (ЮНФПА) жана Бириккен Улуттар Уюмунун Азык-түлүк жана айыл чарба уюму (ФАО) колдоосунда «Эл аралык толеранттуулук үчүн» фонду тарабынан 2,5 жылда ишке ашырылып Бириккен Улуттар Уюмунун Тынчтык куруу фонду тарабынан каржыланып келди.Долбоордун алкагында Кыргызстан менен Өзбекстандын чек ара аймактарынын тургундары арасынан 340 айымдар жана жаштар катышып келген 45 өз ара жардамдашуу тобу түзүлгөн. Топторду түзүүнүн негизги максаты – жамааттардагы аялдарга колдоо көрсөтүү жана аларды экономикалык жактан бекемдөө, коомдогу социалдык-экономикалык жашоону чыңдоо болду. Өз ара жардамдашуу топторунун мүчөлөрүнүн дараметин жогорулатуу максаты менен 36 бизнес долбоор техникалык колдоого алынган.

“Өз айылыбызга күч-кубат берип, өзүбүздү өнүктүрүүнүн чырагы болуп калды биз катышкан окутуу, иш-чаралар. Алар бизге терең таасир калтырып, коомчулуктун лидерлери болууга өбөлгө түздү”, – деп Жалал-Абад облусунун Кашка-Суу айыл өкмөтүнө караштуу Өлөң-Булак айылынын тургуну Күмүшай бөлүштү. Беш баланын апасы 46 жаштагы Күмүшай айым Аксы, Ала-Бука жана Араван райондорунда чек арага жакын аймактарда ишке ашырылган долбоордун өз ара жардам көрсөтүү топторунун окутууларына катышып, тынчтык куруу процессинин негизги катышуучулары жана демилгечилеринин арасына кошулуп келди. Элеттик айымдардын мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүү, тынчтык куруу, жаштардын жана аялдардын тынчтык куруудагы өзгөчө ролун белгилеп колдоо максатында уюштурулган бул окутууларында айымдардын жана жаштардын өзүн-өзү камсыздоо жана жеке өсүү-өнүгүү боюнча баа жеткис билим, маалымат берилди. Үйдөгү деле жумушун жасап, ошону менен бирге өзү кызыккан жумушту алып кете алаарына көзү жеткен Күмүшай: “Кайнене - кайната менен турган кичи келинмин. Үйдө кызмат кылып эле жүргөн келин катары бир убакта ишмердүүлүккө жол тартып, окууларга барып баштасам кайненем башында туура эмес карап “Үйгө коноктор келмек, иштер калып кетет” деп каршы чыгып атты”, – деген оюн бөлүшүп кетти. Жашоосундагы өзгөрүүлөргө бел байлаган Күмүшай айым убакытты туура башкаруу чеберчилигин өздөштүрүп, бул умтулуу үйдөгү милдеттерин аткаруу менен бирге өзү кызыккан демилгелерди ишке ашырууга мүмкүнчүлүк берди.  Катышкан окутуулардын биринде репродуктивдүү ден соолук боюнча алган билим өзгөчө таасирдүү болуп, анын өспүрүм кызы менен ачык баарлашуусуна өбөлгө түзгөнүн: “Мен бойго жеткен кызым, уулдарыма мамилем өзгөрүп, ушунча жыл өтүп эми ачык сүйлөшө баштадым. Балдарыма биринчи ирээт мен күйөт экенмин”, – деген сөз менен Кумүшай баса белгиледи.Бирок алган маалыматты Күмүшай айым өзүнө катып сактаган эмес. Ал айылындагы мектепте ата-энелер комитетинин жетекчиси катары уул-кыздарды окууга тартуунун жана алардын ден соолугуна кам көрүүнүн маанилүүлүгү тууралуу маалымат менен бөлүшүп турду. Алган билимин үй-бүлөсүнөн тышкары, кошуна кыз-келиндерге да жеткирип турду. Окутуулар Күмүшай айымдын ишкердик рухун дагы жандырды. Кайненесинин колдоосу менен жергиликтүү кыз-келиндерди жумуш менен камсыз кылуу үчүн жолдун боюнан үйүнө жакын сулуулук салонун ачууну сунуштаган.“Ушул ишканабыз жумуш орундарын түзүп гана тим болбостон, аялдардын көз карандысыздык сезимин да арттырды. Айылдын келиндери үйдө балдары менен гана отура бербей, чөнтөктөрүндө бир аз болсо дагы акчасы бар болуп атты. Алардын да кайненелери туура тушунуп, жөлөк-таяк болуп колдоо көрсөтүштү”, – деп Күмүшай айым бөлүштү.Өлөң-Булак айылынын сулуулук салону заманбап чач жасалгаларын жана сулуулук кызматтарын берип баштады. Күмүшай айым салондун айылга алып келген ыңгайлуулугун жана арзандыгын баса белгилеп: “Бизде жылуу - муздак суу чыгат. Элдер да кызыгып келишет, кээде жөн эле көрүп кетишет. Мектеп мугалимдери келип тырмагын жасатып, чачын жуудуруп, жасалгалап турушат. Мурда окуучулар мектептен чыгып, 25 км узак болгон Кербен шаарына чачын тегиздөөгө кетсе, үйдөгүлөрү качан келет деп сарсанаа да болушуп, барганга жол киреси да кетет эле”, – деп түшүндүрдү.  Жаңы ишкананын экономикалык пайдасынан тышкары коомдук-социалдык таасири да артты. Айылдын майыптыгы бар үй-бүлө мүчөлөрүнүн чачтарын бекер кыркып, көп балалуу энелерге да жеңилдиктерин сунуп беришет. Күмүшай айым өзүнүн чечкиндүүлүгү, өжөрдүгү, талыкпас эмгеги аркылуу өз жашоосун гана өзгөртпөстөн, ал турган айылдын коомчулугуна да туруктуу оң өзгөрүүлөрдү алып келди. “Аялдарга билим берип, шыктандырып, туура колдоо көрсөтүлүп, мүмкүнчүлүктөр берилсе биз ойлогон бардык нерсеге жете алаарыбызды анык түшүндүм”, – деген сөзүн Күмүшай айымдын баяны далилдейт. Анын көтөргөн демилгеси коомдогу салттуу тоскоолдуктардын алдын алып, экономикалык көз карандысыздыкты бекемдеп, коомдук ынтымакты күчтөндөрүп келет. ***Коңшу мамлекеттердин ортосундагы өнөктөштүктү жана кызматташтыкты чыңдоо максатында ишке ашырылып келген “Кыргызстан менен Өзбекстандын чек ара аймактарында кызматташуу аркылуу биргеликте өнүгүү” долбоору Бириккен Улуттар Уюмунун Калк фондунун (ЮНФПА) жана Бириккен Улуттар Уюмунун Азык-түлүк жана айыл чарба уюму (ФАО) колдоосунда “Эл аралык толеранттуулук үчүн” фонду тарабынан 2,5 жылда ишке ашырылып Бириккен Улуттар Уюмунун Тынчтык куруу фонду тарабынан каржыланып келди.Долбоордун алкагында Кыргызстан менен Өзбекстандын чек ара аймактарынын тургундары арасынан 340 келин-айымдар жана жаштар катышып келген 45 өз ара жардамдашуу тобу түзүлгөн. Топторду түзүүнүн негизги максаты – жамааттардагы аялдарга колдоо көрсөтүү жана аларды экономикалык жактан бекемдөө, коомдогу социалдык-экономикалык жашоону чыңдоо болду. Өз ара жардамдашуу топторунун мүчөлөрүнүн дараметин жогорулатуу максаты менен 36 бизнес долбоор техникалык колдоого алынган. 

колдоосу менен “Үй-бүлөнү пландаштыруу кыргыз альянсынын” (ҮПКА) биргелешкен аракеттери гендердик зомбулукту жоюу жана репродуктивдүү ден соолукту сактоо (РДС) биринчи ирээттеги муктаждыктарына тез арада жооп берүү максаттарын көздөгөн.   Жетүүгө кыйын болгон калкты камтуу: мобилдик клиникаларды жайылтууЮНФПА менен ҮПКА  Улуу Британия Өкмөтүнүн колдоосу менен Баткендеги чек ара жаңжалынан жапа чеккен аялдарга жана кыздарга медициналык кызмат көрсөтүү демилгесин көтөргөн. Бир нече айдын ичинде ЮНФПА бул аймактарга мобилдик клиникаларды, медицина кызматкерлери менен психологдордун тобун жиберип, негизги медициналык кызматтарга жете албаган 4500дөн ашуун аял-кыздарга  кызмат көрсөтүлдү. Мобилдик клиникалардын курамына гинеколог, маммолог жана терапевттер кирип, алардын кеңешине таянып, аялдар психолог жана башка тармактагы адистерге жөнөтмө алышкан. Туруктуу таасир жана Өкмөттүн милдеттенмесиМобилдик клиникалардын ийгилиги алардын кызматтарына туруктуу суроо-талапты жаратты. Тийген жардамына баа берип, Баткен районунун башкаруу органдары Кыргыз Республикасынын Саламаттыкты сактоо министрлиги жана Жогорку Кеңештин депутаттары аркылуу чек ара аймактарындагы калк арасына мобилдик клиникаларын жиберүү демилгесин көтөрдү. Бул демилге каржылык жана социалдык чыңалууну басаңдатууга жардам берип, Кыргызстан Өкмөтү эч кимди артта калтырбай камсыз кылууга умтулганын көрсөттү.   Курч кырдаалдан чыгуу боюнча чаралар 2023-жылдын декабрь айында Баткен облусунун администрациясынын демилгеси менен чек арага чектеш Андарак айылында бир жылдын ичинде жарымы көз жумган 20-43 курак жашындагы 10 аял өз жанын кыюу аракеттерине  (https://rus.azattyk.org/a/32743308.html) жооп катары ЮНФПА бир катар комплекстүү иш-чараларды ишке ашырган. Ушул абалдын негизги себептеринин бири үй-бүлөлүк зомбулук деп аталган. Ошондон улам үч күндүн ичинде (29-февралдан 2-мартка чейин) мобилдик клиниканын дарыгерлер  жана психологдор тобу 184 аял жана өспүрүм кызга  жардам көрсөтө алышты. Аялдар жана кыздар УЗИден, терапевт, маммолог, онколог, акушер-гинеколог жана психологдун консультацияларынан өтүштү. Консультацияларга кошумча катары, адистер Андарак айылындагы жогорку класстарынын окуучуларына «Үй-бүлөдөгү зордук-зомбулуктун жана эрте никеге туруунун алдын алуу» деген темада маалымат сессиясын өткөрүштү.  Элеттен чыккан добуш    Бул демилгенин таасири терең жана масштабдуу болуп, Баткен облусунун көптөгөн аялдардын жана өспүрүм кыздардын жашоосун оң жактан козгоду. Айыл тургундары мобилдик клиникалардын жеткиликтүү жана өз убагында көрсөтүлгөн камкордугуна ыраазычылыгын билдиришти. Ак-Турпак айылынын тургуну айылга мобилдик клиника жеткен биринчи күнү оюн бөлүшүп кетти: “Дарыгерлерге, өзгөчө гинекологко ыраазычылыгымды билдирем, анткени ар бир айымга мээримдүү мамиле көрсөтүп, тажрыйбалуу кеңештерин беришти”Анын сыңарындай, Боз-Адыр айылынын тургуну Асел Мамытова мобилдик клиниканын тейлөөсүнүн ыңгайлуулугун жана сапатын баса белгиледи: "Боз-Адырга келгениңиздерге ыракмат! Борбор калаага чейинки алыскы сапарга аттанып, текшерүүдөн өтүүнүн кереги жок болуп калды. Мобилдик клиника бизге такай келип турса чындап жакшы болмок!”Маанилүү медициналык кызматтарды көрсөтүү менен бирге, бул демилге коомчулук арасында кам көрүү жана колдоо сезимин жаратты."Мурда биздин жердештер борбор калаага барып медициналык консультация алышчу. Бирок көбүнесе аялдар көп жылдан бери медициналык кызмат ала албай келишкен, анткени алыс жакка жеткен күнү дагы, медициникалык кызматтын акысы бизге оорчулук жаратчу", - деп айыл тургундарынын бири баса кетти.   Элеттик аялдар менен өспүрүм кыздардын келечегине көз караш Бул демилгеге болгон коомчулуктун суроо-талабы Кыргызстандын элет жериндеги ар бир аялдын жана өспүрүм кыздын чын ден соолугуна жана кенен келечегине салым кошот деген ойдобуз.Бул ыкма гендердик зомбулукту жоюу жана репродуктивдүү ден соолукка байланыштуу чукул муктаждыктарга чара көрүү үчүн бирдиктүү аракеттердин дараметин көрсөтөт.Улуу Британиянын Өкмөтүнүн колдоосу менен ЮНФПА жана ҮПКАнын биргелешкен демилгеси өз убагында жан дили менен колдоо көрсөтүү аркылуу эч кимди артта калтырбай олуттуу натыйжаларды берди. Даярдаган: Гүлайым ШигайбаеваСүрөттөр: ҮПКА

заара азайып эс жоготуу белгилерине учураганда кош бойлуу аялдар эмнеге дароо медициналык жардамга кайрылуусу маанилүү? “Кош бойлуу аялдын кан басымы көтөрүлүп, буттары шишип кеткенде акушерка жардам көрсөтүүдө негизги ролду ойнойт. Алар кан басымын өлчөп, бейтапты тыкыр көзөмөлдөп, преэклампсияга өбөлгө болгон баш оору бүдөмүк көрүү сыяктуу көрүнүштөргө баа бере алат”, - деп Кыргыз Республикасынын Саламаттык сактоо министрлиги жана Бириккен Улуттар Уюмунун Калк фонду (ЮНФПА) тарабынан ишке ашырылып жаткан БУУнун Түштүк-Түштүк Кызматташтыгы долбоорунун алкагында орто жана үчүнчү деңгээлдеги беш төрөт уюмунун акушерлерине окутуу жүргүзгөн эл аралык тренер Алексей Климашкин белгилей кетти.  Бул долбоор төрөт үйлөрүндө акушердик көзөмөлдүн жооп берүү системасын жана телеконсультацияларды колдонуу менен сапаттуу медициналык кызматтарга жетүү аркылуу энелердин алдын ала турган ооруларын кыскартууга багытталган. Преэклампсия кош бойлуу аялдардын 5-8% жабыркайт жана дүйнө жүзү боюнча жыл сайын 76 000 эненин жана 500 000 ымыркайдын өлүмүнө себепкер болуп, кош бойлуулукка байланыштуу өлүмдөрдүн негизги себептеринин бири болуп саналат. Эксперт Климашкин белгилегендей, жогоруда белгиленген кооптуу белгилер байкалган учурда акушеркалар дарыгер менен кеңешип, андан аркы дарылоо планын иштеп чыгышат: «Акушеркалар кош бойлуу аялдардын кан басымын төмөндөтүүгө жардам берип, шишик жана баш оорусун азайтууга жардам берип, ден соолукту чыңдоо боюнча кошумча сунуштарды беришет. Бул чаранын баары эне жана бала үчүн коркунучтарды азайтуу, кош бойлуулуктун жана төрөттүн коопсуз болушун камсыздоого багытталган”. Кыргызстанда болгону 2196 акушерка бар, алардын 90%ы төрөт үйлөрүндө репродуктивдүү жана эне ден соолугун коргоо кызматтарын көрсөтүп штеп келишет. Төрөт үйүнө келген кош бойлуу аялдарды биринчилерден болуп акушеркалар тосуп алышат. Ошондуктан алардын оор преэклампсия абалына туура баа берип диагноз коюу жана мультидисциплинардык команданын бир бөлүгү катары өз убагында жардам көрсөтүүсү маанилүү.Ошол себептен репродуктивдүү жана эненин саламаттыгын сактоо боюнча сапаттуу медициналык кызмат көрсөтүү максатында беш пилоттук медициналык уюмдун, тактап айтканда Ош облустар аралык бириккен клиникалык ооруканасында, Жалал-Абад, Ысык-Көл жана Чүй облустук бириккен ооруканаларында жана Эне жана баланы коргоо улуттук борборунун Перинаталдык борборунда  акушер-гинекологдор долбоордун алкагында үч күндүк окутууда билимин жана көндүмдөрүн жогорулатышты. Тренингдин катышуучуларынын бири Жалал-Абад облустук клиникалык ооруканасынын төрөт үйүнүн акушеркасы Элнура Кубанычбекова белгилегендей, акушеркаларга тийиштүү компетенцияларды үйрөнүп көзөмөлдөө - биринчи кезекте акушерлердин ишинин сапатын жогорулатуу, бейтаптарды тейлөөнү жакшыртуу жана медициналык кызматкерлеринин укуктарын коргоо болуп саналат.  Билим берүү семинарларына, тренингдерге жана конференцияларга үзгүлтүксүз катышуу акушердик чөйрөсүндөгү акыркы жетишкендиктерден жана техникалардан кабардар болууга жардам бергенин: “Кыргызстандын акушерлери профессионалдык өсүүгө жана өнүгүүгө умтулушат жана заманбап илимий изилдөөлөрдү изилдөө каалоосун сактап калуу маанилүү. Ал эми далилдүү медицинаны практикага киргизүү көрсөтүлгөн жардамдын сапатын жогорулатат. Ошондо акушерлердин эмгеги бейтаптардын ыраазычылыгы, кесиптештеринин урматы менен сыйланат”, - деп Алексей Климашкин оюн айта кетти.  Тренинг аркылуу акушердик, неонатология, коомдук ден соолук жана этика, улуттук акушердик компетенциялар боюнча билимин жана көндүмдөрүн акушерлер өркүндөтө алышты, бул билим аялдарга жана ымыркайларга сапаттуу, маданиятка ылайыктуу саламаттыкты сактоонун негизин түзөт. Ошол сыяктуу эле, төрөттөн кийин кан кетүүнүн алдын алуу, преэклампсия жана эклампсияны башкаруу боюнча симуляциялык сабактар өткөрүлдү. Белгилей кетсек, эл аралык эксперт окуткан акушерлер тренингдин экинчи жана үчүнчү күндөрүн өздөрү өткөрүшкөн. Бул эми долбоорго катышкан ар бир төрөт уюмунда төрөттөн кийинки кан жоготуунун алдын алуу, ооруканага жаткыруудан мурун преэклампсия менен эклампсияны башкаруу боюнча үзгүлтүксүз иш ордунда тренингдерди өткөрүү үчүн даярдалган инструктор (жалпысынан беш) бар экенин билдирет. Окутуунун соңунда эл аралык эксперт Климашкин өзүндө оң таасир калтырган иш тууралуу оюн бөлүшө кетти: “Кыргызстандын акушерлери – күн сайын талыкпай эмгектенип, чектелген ресурс шартында иштөөгө даярдыгын көрсөткөн, бейтаптарга кам көргөн чыныгы кесипкөй адистер. Жогорку деңгээлдеги боорукердиги, өзгөчө кырдаалдарда тез чечим кабыл алуу, кош бойлуу жана төрөт аткан аялдар үчүн ыңгайлуу жана колдоочу чөйрөнү түзүү жөндөмдүүлүгү - алардын күчтүү жактары болуп эсептелинет”.   Даярдаган: Гүлайым Шигайбаева<shigaibaeva@unfpa.org>